Rynek zboża to temat, który w ostatnim czasie bardzo mocno rozgniewał środowiska rolnicze. Niekontrolowany napływ zbóż, rzepaku oraz kukurydzy spowodował gwałtowny spadek cen na rynku polskim. Emocje podgrzała wcześniejsze wypowiedź Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi, uspokajająca rolników, że ceny zbóż będą rosły i nie ma sensu ich sprzedawać. Tymczasem ceny zbóż spadły do poziomu, który według prowadzonych przez WIR regularnie kalkulacji, nie gwarantuje opłacalności ich produkcji. Co gorsze, magazyny są pełne, co w kontekście upływającego czasu i nowych żniw powoduje słuszny gniew rolników. Nie wiemy, co kryje przyszłość, ale poddaliśmy analizie rynek zbóż i mamy kilka ciekawych wniosków.

Światowy rynek zbóż

Według prognozy FAO światowa produkcja pszenicy osiągnie w sezonie 2022/23 rekordowy poziom 784 mln ton, to jest wzrost o 0,6% w stosunku do sezonu 2021/22. Zużycie pszenicy osiągnie poziom 775 mln ton, co spowoduje, że światowe zapasy pszenicy wzrosną o 2% do poziomu 300 mln ton.

Produkcja pozostałych zbóż, w tym kukurydzy wyniesie 1 467 mln ton, co oznacza spadek o 1,2%. Zużycie tych zbóż wyniesie 1 485 mln t, co spowoduje, że światowe zapasy spadną do poziomu 347,5 mln ton.

Najwięksi, światowi producenci zbóż (źródło: FAO Food Outlook 2022)

Chiny – 570,3 mln t

USA – 347,8 mln t

EU – 265,8 mln t

Indie – 261,3 mln t

Brazylia – 97,8 mln t

Rosja – 78,3 mln t

Ukraina – 83 mln t

Produkcja zbóż w UE (2022, źródło Eurostat)

Francja – 59,6 mln t

Niemcy – 43,5 mln t

Polska – 34,6 mln t

Rumunia – 19,1 mln t

Hiszpania – 19,05 mln t

Całkowita produkcja UE – 260 mln t

Export – 45,7 mln t

Import – 36,1 mln t

Zużycie 262,7 mln t

Zapasy 35,6 mln t

Produkcja zbóż w Polsce

Szacuje się, że całkowita produkcja zbóż w Polsce w 2022 roku wyniosła 35,97 mln ton, co stanowi o 3,8% więcej niż w 2021 roku i o 0,8% więcej niż w 2020 roku, kiedy to produkcja była rekordowa. Zgodnie z prognozami tegoroczna produkcja będzie o 12,9% większa w stosunku do średniej 5-letniej i to pomimo panującej w 2022 r. suszy. Rekordowe zbiory zbóż będą możliwe dzięki wyższym niż rok temu plonom średnim - 4,99 t/ha. Tymczasem areał zasiewów upraw zbożowych wyniósł 7,21 mln ha i był o 3,2% niższy niż rok temu i 5,4% poniżej średniej 5-letniej. Poniżej, za Top-Agrar Polska podajemy produkcję poszczególnych gatunków zbóż w 2022 r.

• zboża podstawowe z mieszankami zbożowymi 27,1 mln ton
• pszenica ozima 12,6 mln ton
• pszenica jara 0,9 mln ton
• żyto 2,4 mln ton
• jęczmień ozimy 1,5 mln ton
• jęczmień jary 1,3 mln ton
• owies 1,5 mln ton
• pszenżyto ozime 5,4 mln ton
• pszenżyto jare 0,2 mln ton
• mieszanki zbożowe ozime 0,2 mln ton
• mieszanki zbożowe jare 1 mln ton
• rzepak i rzepik ogółem 3,7 mln ton 

źródło: GUS twierdzi, że tegoroczne plony zbóż są rekordowe. Gdzie podziała się susza? (topagrar.pl)

Polska – bilans zbóż                               

Zgodnie z aktualizowanym co miesiąc bilansem zbóż w Polsce, prognozuje się, że zapasy początkowe zbóż ogółem (czyli nadwyżki z poprzedniego sezonu) w sezonie 2022/2023, tj. na dzień 1 lipca 2022 r., wyniosły w Polsce 7,2 mln ton. Uwzględniając poziom produkcji zbóż w kraju w 2022 r., ich prognozowane zużycie oraz przepływy handlowe, prognozuje się, że zapasy końcowe zbóż w sezonie 2022/2023, tj. na dzień 30 czerwca 2023 r. mogą wynieść 8,1 mln ton i przewyższać o ok. 16% poziom zapasów na 30 czerwca 2022r. (ok. 7 mln ton). Analizując bilans zbóż należy wziąć pod uwagę spadek produkcji zwierzęcej a szczególnie gwałtowny spadek liczby trzody chlewnej produkowanej w kraju. Nieco spadło również zapotrzebowanie na zboże w sektorze drobiarskim, ze względu na bardzo intensywną w tym sezonie, ptasią grypę. 

Import i eksport zbóż do Polski w 2022 r. (źródło: FARMER)

Jak podaje Farmer, zgodnie z danymi MRiRW, w okresie od I-X 2022r. całkowity wolumen importu zbóż i produktów zbożowych do Polski, wyniósł dokładnie 2 480 840 ton. W tym samym okresie dla roku 2021, poziom importu zbóż do Polski wyniósł tylko 1 013 896 ton.

Polska - eksport

Eksport pszenicy (I-X 2022) wyniósł 2,9 mln t, a według krajów najwięcej przetransportowano do Niemiec (958,8 tys. t) i Nigerii (352,8 tys. t). Dla kukurydzy było to 3,016 mln t, a najwyższe ilości trafiły do Niemiec (1,4 mln t).

Jak podaje KOWR, eksport zbóż i przetworów zbożowych za cały 2022 wyniósł 6,6 mld Euro, czyli 14% całego eksportu. Co ciekawe, poziom eksportu wzrósł o 40% w stosunku do 2021 r.

Jak podaje KOWR(PW-077- /03 (kowr.gov.pl): Przychody z eksportu ziarna zbóż wyniosły 3,1 mld EUR. W strukturze wolumenu wywozu 9,1 mln ton ziarna zbóż kukurydza stanowiła 43% (3,9 mln ton, wzrost wolumenu eksportu o 67%), pszenica – 40% (3,6 mln ton, wzrost o 1%), żyto – 5% (439 tys. ton, spadek o 59%) i jęczmień – 3% (305 tys. ton, spadek o 33%). Eksporterzy lokowali zboże przede wszystkim na rynku unijnym (6,5 mln ton, 72% wywiezionego ziarna). W 2022 r. ziarno kukurydzy wywożono głównie do Niemiec (1,9 mln ton, 48% eksportu tego ziarna), Niderlandów (586 tys. ton, 15%) i Wielkiej Brytanii (274 tys. ton, 7%). Odbiorcą pszenicy były przede wszystkim Niemcy (1,1 mln ton, 32% eksportu tego ziarna), Nigeria (445 tys. ton, 12%) oraz RPA (253 tys. ton, 7%). Głównym kierunkiem eksportu żyta z Polski były Niemcy (363 tys. ton, 83% eksportu tego ziarna), a jęczmienia – Niemcy (204 tys. ton, 67% eksportu tego ziarna), Niderlandy (37 tys. ton, 12%) oraz Algieria (31 tys. ton, 10%).

Import z Ukrainy

Bardzo ciekawie przedstawiają się dane dotyczące importu zbóż z Ukrainy na obszar Unii Europejskiej (w tys. ton) z UA do UE 24.03-08.12 2022 (w nawiasie ten sam okres 2021):

UE - 10.187 (4.095), w tym do:

ES - 2.355 (1.149)

PL - 2.152 (0.04)

RO - 1.174 (0)

HU - 1.106 (0.006)

NL - 0.801 (1.419)

IT - 0.626 (0.530)

SK - 0.402 (0.005)

Opłacalność produkcji zbóż

Wielkopolska Izba Rolnicza od lat prowadzi comiesięczne notowania cen skupu płodów rolnych oraz środków produkcji. Na ich podstawie wykonywane są również, co miesiąc kalkulacje produkcji rolniczej. Od wielu tygodni przedstawiamy dramatyczną sytuację, jaka ma miejsce w rolnictwie pod kątem wzrostu cen środków produkcji oraz spadku cen skupu, przede wszystkim zbóż, rzepaku oraz kukurydzy. W tabeli poniżej porównaliśmy wynik finansowy, uzyskiwany z 1 ha podstawowych kierunków produkcji liczony w miesiącu kwietniu 2022 r.  oraz w kwietniu 2023 r.

Wyniki tej tabeli jasno pokazują, co się wydarzyło i skąd biorą się dzisiaj protesty rolnicze. W zasadzie tylko na burakach cukrowych, rolnicy są w stanie dzisiaj nieco zarobić. To jest możliwe dzięki solidarnej akcji cukrowni wobec sieci detalicznych, które musiały urealnić ceny cukru w swoich sklepach. Ten ruch znacząco przełożył się na cenę kontraktowanych buraków. Należy jednak wziąć pod uwagę, że nie wszystkie gospodarstwa mogą produkować buraki, ze względu na wymagania glebowe a ich udział w strukturze zasiewów też jest ograniczony. W przypadku zbóż, kukurydzy oraz rzepaku, które to uprawy stanowią znakomitą większość upraw w Polsce, wyniki na dzień dzisiejszy są ujemne a skala spadku rentowności bardzo znacząca.

Światowe ceny zbóż

Ceny pszenicy na Matif:

Euronext Pszenica - Aktualna Pszenica-Cena (kaack-terminhandel.de)

Ceny rzepaku na Matif:

Euronext Rzepak - Aktualna Rzepak-Cena (kaack-terminhandel.de)

Ceny kukurydzy na Matif:

Euronext Kukurydza - Aktualna Kukurydza-Cena (kaack-terminhandel.de)

Wnioski z analizy

• Polska i Unia Europejska nie są konkurencyjne w zakresie produkcji zbóż, w skali rynku światowego oraz co ważne w porównaniu do Ukrainy. Wynika to z relatywnie małych obszarów gospodarstw rolnych, wysokich kosztów produkcji oraz słabych gleb i uwarunkowań klimatycznych.
• Pozycja Polski na rynku światowym zbóż jest marginalna, biorąc pod uwagę eksport na poziomie około 3 mln ton.
• Ze względu na charakter zbóż – towaru masowego, gdzie popyt jest stały, każde niewielkie wahnięcie w podaży powoduje duże wahnięcie ceny.
• W tym kontekście jedyną skuteczną ochroną rolników UE są cła. Jeśli będą zniesione dla Ukrainy to napływ konkurencyjnego zboża, kukurydzy, rzepaku czy drobiu stanie się stałym elementem naszego rynku.
• Wyeksportowanie nadwyżek zbóż może się odbywać wyłącznie po cenach światowych, które są niskie i spadają.
• W kontekście polskiego rolnictwa, zboże zawsze było zużywane w produkcji zwierzęcej i w ten sposób tworzyliśmy wartość dodaną. Szczególnie dotyczy to Wielkopolski. Wynikiem tego procesu było zbudowanie silnej pozycji eksportowej Polski na rynku drobiu, wołowiny i mleka. Jeśli będziemy odchodzić od produkcji zwierzęcej, tak jak to się dzieje w przypadku trzody chlewnej, to nadwyżki zbóż staną się realnym problemem ponieważ nie będzie gdzie ich sprzedać a ceny światowe będą pozostawały niskie.
• Jeśli Ukraina wejdzie lub stworzy z UE wspólny obszar celny i gospodarczy to będzie to stanowiło bezpośrednie zagrożenie dla polskiego rolnictwa ponieważ spowoduje obniżenie wszystkich cen na rynku UE. Oczywiście Ukraina wchodząc do UE będzie musiała dostosować się do standardów produkcyjnych, co z pewnością nieco podwyższy koszty produkcji ukraińskiego zboża.
• Co można zrobić:

- wrócić do rozsądnej równowagi cen i kosztów produkcji zbóż i produkcji zwierzęcej

- odbudować produkcję trzody chlewnej (mamy ujemny bilans handlowy czyli rynek nasz wewnętrzny może zagospodarować większą produkcję wieprzowiny)

- nie dopuścić do likwidacji gospodarstw produkujących mleko, drób, jaja i żywiec wołowy

- znaleźć alternatywne sposoby zagospodarowania zbóż i kukurydzy (produkcja paliw, energii)

Działania WIR na rynku zbóż

Wielkopolska Izba Rolnicza już w czerwcu 2022r. w Stanowisku X Walnego Zgromadzenia Wielkopolskiej Izby Rolniczej VI kadencji z dnia 21 czerwca 2022 r. w sprawie trudnej sytuacji rynkowej rolników, zwróciła uwagę na zachowania spekulacyjne, które ujawniły się na rynku zbóż i są związane z niekontrolowanym napływem zbóż z Ukrainy.

Wielkopolska Izba Rolnicza w sierpniu 2022r. wystosowała pismo do Wicepremiera, Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi – Henryka Kowalczyka w związku z sygnałami napływającymi do samorządu rolniczego w sprawie importu, jaki dociera do Polski z Ukrainy. Wielkopolska Izba Rolnicza zwróciła się z wnioskiem o zwiększenie kontroli produktów rolniczych oraz wszelkiej żywności, która produkowana jest przy użyciu środków chemicznych, których stosowanie zakazane jest w Polsce, jak i w Unii Europejskiej. W odpowiedzi GIS poinformował, że zgodnie z przepisami ustawy o bezpieczeństwie żywności i żywienia, środki spożywcze, niespełniające wymagań zdrowotnych nie mogą być wprowadzane do obrotu i stosowane do produkcji innych środków spożywczych. Zgodnie z generalną zasadą żywność znajdująca się w obrocie nie może być niebezpieczna dla zdrowia i życia człowieka, a odpowiedzialność za jej bezpieczeństwo ponosi przedsiębiorca. GIS dodał, że spełnienie przez środki spożywcze obowiązujących wymagań jest kontrolowane przez organy urzędowej kontroli żywności, w tym. m.in. przez Państwową Inspekcję Sanitarną i Inspekcję Weterynaryjną, zgodnie z ustawowymi kompetencjami. Państwowa Inspekcja Sanitarna przeprowadza urzędowe kontrole żywności pochodzenia roślinnego produkowanej i wprowadzanej do obrotu oraz żywności pochodzenia zwierzęcego znajdującej się w obrocie. GIS stwierdził, że w przypadku podejrzenia, że w obrocie znajduje się żywność nieodpowiedniej jakości, konsumenci oraz inni uczestnicy rynku mogą zgłosić ten fakt do terenowo właściwego organu Państwowej Inspekcji Sanitarnej.

Następnie 13 grudnia 2022r., podczas obrad XII Walnego Zgromadzenia Wielkopolskiej Izby Rolniczej, Walne Zgromadzenie było zaniepokojone sytuacją rynkową związaną z przepływem przez Polskę zboża, rzepaku oraz kukurydzy z Ukrainy. Pomimo ciągłego wzrostu kosztów produkcji, w tym nawozów, paliw, energii, ceny zbóż, rzepaku i kukurydzy stoją w miejscu lub nawet lekko spadają. Jak wykazują nasze kalkulacje oraz kalkulacje prowadzone przez innych ekspertów opłacalność produkcji roślinnej maleje, a według ostatnich notowań produkcja rzepaku jest już pod kreską. Walne Zgromadzenie apelowało do gremiów decyzyjnych o wzmocnienie kontroli nad przepływem płodów rolnych z Ukrainy i budowanie wspólnie z Komisją Europejską korytarzy dystrybucyjnych dla tych surowców.

14 lutego br. Wielkopolska Izba Rolnicza wystosowała pismo do Prezesa Krajowej Rady Izb Rolniczych – Wiktora Szmulewicza w sprawie przekazania uwag wielkopolskiego samorządu rolniczego dotyczących tzw. „pomocy zbożowej”. Zdaniem Wielkopolskiej Izby Rolniczej zapowiedziany projekt jest pomocą pozorowaną i wymaga poważnych korekt. Naszym zdaniem do programu pomocowego powinny być zakwalifikowane wszystkie zboża bez wyjątku od tego, czy jest to pszenica paszowa, konsumpcyjna, jęczmień czy np. pszenżyto. Z ogromnym niepokojem przyjęliśmy również informację, iż rzepak nie został uwzględniony w ww. wsparciu, gdyż to na uprawie rzepaku rolnicy ponieśli ogromne straty. Wielkopolska Izba Rolnicza uważa także, iż zaproponowany program nie powinien być udzielany tylko do 50 ha, a do całej powierzchni uprawy beneficjenta pomocy. Należy również rozszerzyć warunki przyznania pomocy o możliwość dołączenia nie tylko dowodu sprzedaży jako faktury, ale również umowy między rolnikiem a firmą skupową.

W odpowiedzi resort rolnictwa przekazał, że  Polska wnioskuje na forum UE o podjęcie systemowych działań ukierunkowanych na ochronę polskiego rynku zbóż oraz rzepaku wobec importu z Ukrainy oraz uruchomienie rezerwy kryzysowej w celu pomocy producentom rolnym. Ministerstwo dodało, że analizowane są możliwości podjęcia działań, mających na celu łagodzenie skutków przywozu zbóż z Ukrainy.  Odnosząc się do propozycji, aby wprowadzić skup interwencyjny resort rolnictwa informuje, że zgodnie z przepisami rozporządzenia Parlamentu Europejskiego i Rady UE interwencyjny zakup zbóż dokonywany jest po cenie interwencyjnej, wynoszącej 101,31 euro/t lub w ramach procedury przetargowej po cenie, która nie może być wyższa od ww. ceny interwencyjnej. KOWR jest przygotowany na zakupy interwencyjne zbóż, ale mając na uwadze różnicę w cenie interwencyjnej i cenie rynkowej, nie należy spodziewać się zainteresowania rolników sprzedażą w ramach interwencji. UE nie może prowadzić skupu interwencyjnego na innych zasadach, niż określone w ramach Wspólnej Polityki Rolnej UE. Nasz kraj wnioskuje na forum UE o podniesienie ceny interwencyjnej zbóż. 

Zobacz również: 

Stanowisko Zarządu Wielkopolskiej Izby Rolniczej z dnia 19 kwietnia 2023 r. w sprawie aktualnej sytuacji rynkowej